Nghiên Cứu Huế (Tập 4)

Tác giả: Nguyễn Hữu Châu Phan
NXB: Trung Tâm Nghiên Cứu Huế 2002
Tình trạng: Sách tốt, gáy bìa đầy đủ, 352 trang khổ 19X27

Thành phố của sông Hương núi ngự trên đường tự tìm lại chính mình qua các công trình nghiên cứu đáng gọi là có chất lượng khoa học
Nghiên cứu tìm hiểu quê hương đang là công việc được khởi động một cách hào hứng ở nhiều địa phương. Tuy nhiên cũng phải nói ngay là các bài báo và cuốn sách loại này thường có phần xốp nhẹ. Chúng được biên soạn một cách vội vã và theo một cách thức đơn giản.
 Tình yêu — ở đây là tình yêu của các soạn giả đối với mảnh đất mình đang sống — nồng nhiệt song nông nổi.
     Cách hiểu về một vùng văn hoá thì khá chật hẹp.
     Truyền thống lịch sử hay được nói tới nhưng không được quan niệm một cách cụ thể. Bóng dáng của ngày hôm nay che lấp tất cả quá khứ. Tưởng rằng lớn lên trên mảnh đất quê hương thì sẽ hiểu nó hơn ai hết, người ta không giấu giếm nổi cái ý muốn áp đặt những kiến thức thô lậu cho người đọc.Việc sử dụng quá nhiều những lời lẽ hoa mỹ khiến cho các bài viết và các tập sách mang nặng tính cách khoe khoang mà thiếu sức thuyết phục.
     Đặt trong cái nền chung ấy, bộ sách Nghiên cứu Huế ( đã ra đến tập thứ ba ) muốn trình ra một phương hướng nghiên cứu có nhiều phần khác.
     Công trình ra đời dưới hình thức sách, song lại na ná như một tạp chí bởi sẽ liên tục có nhiều số, mỗi số có nhiều loại bài khác nhau. Đối tượng được mang ra xem xét một cách thận trọng. Lịch sử được đối thoại chứ không phải được gán cho những ý nghĩa có sẵn. Dường như các soạn giả muốn nói chính các ông cũng đang mày mò tìm kiếm cũng đang muốn bằng mọi cách, hiểu thêm về Huế của mình.
     Chung quanh ý niệm “thế nào là một vùng đất văn hoá ?”, tuy không định nghĩa rõ, song nội dung các bài nghiên cứu cũng như các tư liệu được công bố cho thấy những người chủ trì tập sách có một quan niệm rộng rãi mà lại chắc chắn.
       Có bài nói về nhà Huế chợ Huế bên cạnh đó là bài về cầu Huế,chùa Huế, rừng du ngoạn ở Huế …Có bài nói tới cây Baobap ( một loại cây thuộc họ gạo nhưng hoa trắng nở vào mùa hè ) duy nhất trong thành phố. Có bài mang một cái tên đơn giản Sông Hương có cái tên ấy tự bao giờ ? Khá nhiều bài nói về cách sống của người Huế trong đó có những bài nói về từng con người cụ thể, kể cả những nhân vật có tên trong lịch sử như Trần Quý Cáp Nguyễn Văn Tường Đặng Văn Ngữ … lẫn những nhân vật được truyền tụng trong dân gian như Cậu cả Hót.
      Những ai từng đọc Quê mẹ của Thanh Tịnh hẳn còn nhớ thiên truyện Con ông Hoàng trong đó khắc hoạ loại nhân vật quý tộc thất thế mà không bao giờ từ bỏ nổi cái chất đài các của mình ( Thơ Nguyễn Bính : Loanh quanh xóm vắng đường gần — ấy ai làm dáng phi tần với ai ).
      Cậu cả Hót là một nhân vật có cái chất riêng đó của Huế. Có thể nói đây là cả một tính cách mà người thuộc Huế hiểu Huế thường truyền tụng và nay rất cần được ghi chép. Một khi loại ghi chép này được tiếp tục, Nghiên cứu Huế sẽ hứa hẹn nhiều trang sách thú vị.
     Nếu như nét đặc sắc của văn hoá Huế là ở tính chất cung đình, cái vẻ quý tộc hầu như ẻo lả yếu ớt song lại hiếm hoi của nó thì lịch sử hình thành của Huế lại đi liền với lịch sử triều Nguyễn, một trong những giai đoạn phát triển rực rỡ nhất mà cũng bi thảm nhất của xã hội nước ta trước khi bước vào lịch sử hiện đại.
     Nhưng lâu nay văn hoá Việt nam thường được đồng nhất với văn hoá bình dân, cái chất quý tộc kia bị lảng tránh coi như không có, còn lịch sử thế kỷ XIX thì bị thành kiến nặng nề và do đó làm nghèo đi rất nhiều.
    May thay ở cái chỗ mà một số nhà viết sử thuộc biên chế nhà nước hôm nay thấy ngán,  thì các tác giả Nghiên cứu Huế không ngán. Ngay từ tên gọi một số bài viết đã nói rõ cái phần nội dung được nghiên cứu nghiêm túc trong đó : Danh và hiệu của các vua nhà Nguyễn, Quốc sử quán triều Nguyễn,Vấn đề tài sản trong luật pháp hôn nhân và gia đình dưới triều Nguyễn …
      Có thể nói đây là một phương hướng khai thác đúng đắn nó mở ra cho việc nghiên cứu Huế một trường hoạt động rộng rãi.
       Vua quan nhà Nguyễn cũng là người Việt, lịch sử nhà Nguyễn cũng là một phần lịch sử Việt Nam, làm sao mà đánh bài lờ mãi được ?
       Ở trên chúng tôi đã nói qua về các tập sách nghiên cứu về từng vùng đất đang được biên soạn.
        Một trong những khía cạnh non kém không thể khắc phục của một số bài viết trong loại sách đó là ở chỗ tác giả của chúng vô tình hay hữu ý tách rời địa phương được nghiên cứu khỏi cái mạch chung của văn hoá cả nước, và lầm tưởng rằng làm thế là đề cao được văn hoá của địa phương mình, có biết đâu lại khiến cho các bài viết ấy có tính chất tỉnh lẻ rõ rệt.
        Nghiên cứu Huế chọn cách làm khác. Khái niệm về nghệ thuật trị quốc ở Việt Nam, Xứ đàng trong vào thế kỷ XVII và XVIII : một mô hình khác của Việt Nam, Bối cảnh lịch sử Việt nam khi người Pháp đến, Về một nguyên nhân làm suy thoái đất nước vào giữa thế kỷ XI X.., đấy là tên gọi một loạt bài nghiên cứu khá công phu được in chúng đã nói rõ quan niệm của những người làm sách : Đặt Huế trong cái mạch chung của cả nước. Một cơ sở phương pháp luận hợp lý đã mang lại cho Nghiên cứu Huế một lượng bạn đọc tối đa mà nó có thể có.
     Với tinh thần khoa học nghiêm túc, nhóm biên soạn đã để công sưu tầm được những tài liệu phải nói là qúy hiếm. Đáng nói ngay ở đây là hai loại :
    Đầu tiên là những tài liệu người xưa viết bằng chữ Hán. Lâu nay tôi cứ nghĩ các cụ xưa ít chịu viết hồi ký, nay với Nghiên cứu Huế ba tạp đầu, tôi đã có trong tay Lý lịch sự vụ lẫn Khúc tiêu đồng. Cuốn trước là của một quận công thời đầu thế kỷ XIX, công lao đóng góp từng được ghi trong Đại Nam chính biên liệt truyện. Cuốn sau là một thứ nhớ gì ghi nấy của một viên quan nhỏ sống đến những năm sáu mươi gần đây, nhiều tài liệu ghi được mang ý nghĩa xã hội học đáng quý.
     Thứ nữa là các tài liệu của người nước ngoài bao gồm từ Nhật ký gặp vua xứ đàng trong của một nhà buôn Anh thế kỷ XVIII, hồi ký của một trung uý hải quân Hoa kỳ đến Việt nam đầu thế kỷ XIX … cho tới các công trình nghiên cứ về Việt Nam của J. Che sneux, D. Marr … hoặc của một giáo sư người Việt từng dạy ở Đại học Paris là Nguyễn Thế Anh.
      Cũng theo cái mạch này, cuối các tập  đã in còn có in thêm Thư tịch chú giải lịch sử VN qua các tạp chí của trường Viễn Đông Bác cổ ( giai đoạn 1901-1970 ) của Hội nghiên cứu Đông Dương ( giai đoạn 1865-1970 ) và qua các tạp chí France Asie ( giai đoạn 1946-1970 ).
      Hôm nay Nghiên cứu Huế mới được in ra, song hình như nó đã được chuẩn bị một cách công phu từ nhiều năm trước,  và xem qua cách biên soạn thì công việc còn được triển khai lâu dài. Chẳng những trong từng bài vở cụ thể mà cả trong quan niệm chung toát ra qua các bài vở ấy, bộ sách như muốn đạt tới vẻ đẹp cổ điển, nó là cả một sự thách thức đối với tình hình nghiên cứu vốn khá luộm thuộm hiện nay. Bởi sự thách thức đó đến từ một nơi lâu nay ít ai nghĩ là có thế mạnh về khoa học nên có thể nói đấy lại là một bất ngờ đầy thú vị mà Huế và người đất Huế dành cho chúng ta.