Đôi Bạn

Tác giả: Nhất Linh

NXB: Đại Học Và Giáo Dục Chuyên Nghiệp 1988

Tình trạng: Sách tốt, giấy sáng khổ 12X19

Đôi bạn là một tác phẩm ghi dấu đỉnh cao đổi mới của văn học lãng mạn Việt Nam trước 1945. Lãng mạn hiểu theo từ gốc là làn sóng tràn đầy (lãng là sóng, mạn là lan tràn) và văn học lãng mạn từ phương Tây du nhập vào ta, kết hợp với nguồn cảm hứng bi quan yếm thế, coi nhân sinh là mộng ảo, vốn có trong văn học ta vào thời kỳ đất nước mất chủ quyền, đã tạo ra một dòng văn học sầu lụy bi ai với Giọt lệ thu (Tương phố), Linh phượng lệ ký (Đông Hồ), Bể thẳm (Đoàn Như Khuê) và Giấc mộng con (Tản Đà)…

Đôi bạn ra đời đồng thời với phong trào “vui vẻ trẻ trung” và cải cách do Tự lực văn đoàn chủ trương đã dấy lên một thời kỳ lãng mạn mới, kể cả về hình thức lẫn nội dung, nên dù là một truyện tình trắc trở nhưng không phải là một bi kịch, dù là một cuộc tình đầy thử thách nhưng không phải là hoàn toàn bế tắc trong một không gian sức phản chấn của làn sóng mới tăng dần xô vào thành trì cũ, báo hiệu một thời điểm vỡ bờ không xa.
Sự kiện gần báo hiệu sự đổi thay xuất hiện trước cuộc Đệ nhị Thế chiến không lâu, vào lúc Đông dương có không khí chính trị tương đối thoải mái hơn trước nhờ ở Pháp phong trào Mặt trận bình dân ra đời (Front populaire (1936-1938) với thủ tướng Leon Blum).
Biến chuyển xa là cuộc Trung Nhật chiến tranh khởi từ 1937 (sự kiện Lư Cấu kiều) và Đệ nhị Thế chiến bùng nổ (1939) khiến Âu châu chiến hỏa và Pháp bị dồn vào thế yếu dẫn tới Đông dương trong cơn xáo trộn trước áp lực của quân Nhật.

Đôi bạn được nhà xuất bản Đời nay in vào năm 1939, nhưng trước đó (1938) đã được đăng trên tờ Ngày nay.
Tờ Ngày nay, số 100 ra ngày 06/03/1938, báo tin sẽ đăng một truyện dài của Nhất Linh có tên là Loan Dũng, gồm bốn tập Đôi bạn-Gió lộng-Địa ngục và Biệt ly. Sang số 101 thì Đôi bạn xuất hiện trên báo. Nhưng dự tính của tác giả không thành vì tình hình đất nước bước sang giai đoạn mới và Nhất Linh tạm ngừng hoạt động văn học (năm 1940) để bước sang lãnh vực chính trị và bôn ba hải ngoại, trong khi một số thành viên của Tự lực văn đoàn như Khái Hưng và Nguyễn Gia Trí bị Pháp bắt đày lên Hòa Bình.

Đôi bạn thuật lại truyện tình của Loan và Dũng nên dù xuất hiện sau Đoạn tuyệt nhưng lại kể những trang đầu của thiên tình sử lãng mạn giữa những nhân vật chính trong Đoạn tuyệt.
Tác phẩm gồm ba phần, một bố cục khá cổ điển mà chúng ta thường gặp trong tác phẩm của Nhất Linh từ Đoạn tuyệt (như đã trình bày) tới Giòng sông Thanh thủy (Giòng sông Thanh thủy-Chi bộ hai người-Vọng quốc).
Phần một: Giới thiệu hai nhân vật chính: Dũng xuất thân từ một gia đình quyền quý, là con một quan Tuần, một viên tuần phủ bất chấp thủ đoạn để giàu sang và danh vọng. Bản thân chàng là một thanh niên tâm huyết, chán nản với hoàn cảnh đại gia đình phong kiến (ông Tuần có tới ba vợ) và tham ô, nên có xu hướng thoát ly để làm cách mạng. Bên cạnh Dũng, nhưng trong môi trường trong sạch, là Loan. Loan là con gái ông bà Hai, hàng xóm của Dũng. Ông Hai là bạn học cũ của cha Dũng nhưng là nhà nho thất chí, thất thế, sống cuộc sống đạm bạc và thanh bần. Dũng-Loan là đôi bạn từ nhỏ và khi lớn lên tình cảm giữa hai người càng ngày càng gắn bó nhưng vẫn chỉ là tình câm vì họ thừa biết hoàn cảnh của họ khó lòng kết hợp vì không môn đăng hộ đối.
Hơn nữa, Dũng là thanh niên có lý tưởng, bỏ học, kết bạn với những chàng trai tâm huyết như Thái, Tạo và Trúc, nói theo Thế lữ là chàng muốn ‘đem chí bình sinh dãi nắng mưa’, nên khó lòng chấp nhận một cuộc đời bình thản, vô vị có vợ đẹp con khôn. Còn Loan do cha mẹ xếp đặt đã có hôn ước với Thân, một thanh niên tầm thường con nhà giàu ở ấp Thái Hà. Loan dù yêu Dũng tha thiết, và là một cô gái được theo tân học nhưng vì chữ hiếu khó lòng cãi lời cha mẹ chạy theo một cuộc tình mà kết quả chỉ có trong mộng ảo. Tình yêu giữa đôi trai gái này có thể nói “tình trong như đã mặt ngoài còn e”, ẩn sau tình bạn nên duy trì được sự thanh khiết, tương kính và cao thượng.
Phần hai: Cuộc xung đột nội tâm của Dũng gia tăng. Chấp nhận cuộc sống tầm thường trong ao tù trưởng giả hay vùng vẫy theo tiếng gọi của non sông như Dũng ngẫm nghĩ: “Khổ nhất là bắt buộc sống trong cảnh giàu sang ích kỷ mà lại có óc cách mệnh, hay tự bắt buộc phải sống một đời cách mệnh mà thật tình thâm tâm chỉ lại thích giàu sang. Chỉ khổ khi nào đã sống một đời không hòa nhịp với tâm trí…” Bản thân Dũng có mặc cảm: “Tôi chỉ thấy sự giàu sang của tôi, của cả nhà tôi… như là một cái nhục. Tôi thấy thế nên tôi mới đau khổ”.
Nhưng thoát ly gia đình không phải là việc dễ dàng và tương lai sẽ ra sao như chàng trai từng nghĩ: “Phải sống một đời ngang trái nhưng chàng không có đủ can đảm thoát ly; mà thoát ly rồi cái đời tương lai của chàng sẽ đại khái như đời của Thái và Tạo, hai cảnh đời mà trước kia mới nghĩ đến chàng đã cảm thấy buồn nản vô cùng”.
Trong khi ấy, hoàn cảnh bên ngoài thúc giục phải chọn lựa, ông Tuần, cha chàng, ép chàng lấy vợ, lấy Khánh, một cô gái nhà giàu xinh đẹp, con quan Thượng Đặng. Chàng không thể từ chối và cũng không thể chấp nhận vì chán đại gia đình và cũng vì đã yêu Loan.
Bà Hai, thân mẫu của Loan, không phản đối việc Loan yêu Dũng nhưng bà thừa biết Loan không thể làm dâu nhà ông Tuần vì gia đình bà kém cạnh họ rất xa. Tuy nhiên, bà có niềm an ủi với viễn ảnh Loan sẽ về làm dâu bà Phán Lợi và đủ sung sướng một đời. Loan cũng bối rối và đau buồn vì áp lực từ cha mẹ, từ cảnh nghèo và vô cùng tuyệt vọng vì cuộc tình không có tương lai nhưng nàng thông cảm nỗi khổ tâm của người bạn tình trong cuộc tình câm nín.
Phần ba: Khi xung đột đã đến đỉnh điểm. Tâm lý Dũng căng thẳng, chàng đi tới quyết định: chỉ có từ bỏ gia đình theo gương của Thái và Tạo (những người bạn của Dũng đã chết vì lý tưởng) mới có thể hóa giải được cuộc xung đột nội tâm. Thế là Dũng theo bạn là Trúc bỏ ra đi. Chuyến ra đi của Dũng trong truyện cũng chỉ là chuyến giang hồ như Thế Lữ từng viết khi cảm đề Đoạn tuyệt:
Non nước đang chờ gót lãng du
Đâu đây vẳng tiếng hát chinh phu

Nhưng Nhất Linh bóng gió nói tới ước vọng của Trúc và Dũng là sẽ vượt biên giới phía bắc sang Tàu và có thể sẽ sang Nga.
Tính chất lãng mạn trong Đôi bạn còn ở kết thúc câu chuyện. Kẻ ra đi thông cảm với người ở lại. Kẻ ở lại thông cảm với kẻ ra đi. Cả hai lấy chữ hy sinh làm đầu, lấy lý tưởng làm trọng và chuyển đau thương trong lòng ra nỗi nhớ nhung làm bất tử cuộc tình đầu như Thế Lữ cảm đề:

Năm năm theo tiếng gọi lên đường
Tóc lộng tơi bời gió bốn phương
Mấy lúc thẫn thờ trông trở lại
Để hồn mơ tới bạn quê hương.

Đôi bạn là một truyện tình được viết với một nghệ thuật rất cao:
– Tác phẩm không trông cậy vào cốt truyện ly kỳ, tình tiết lâm ly để lôi cuốn người đọc như loại tiểu thuyết tình trước đó kiểu Tuyết hồng lệ sử, Vân lan nhật ký (Từ Tr
ẩm Á), Lan và Hữu (Nhượng Tống). Nhất Linh cũng không triết lý về ái tình như Lê Văn Trương, mà tốn nhiều bút mực tả cảm xúc tinh tế, những diễn biến tâm lý của đôi lứa trong một cuộc tình đơn sơ, câm nín nhưng chân thật. Có thể nói Đôi bạn là mộât thiên tâm lý ái tình xuất sắc nhất trong văn học Việt Nam hiện đại. Đọc Đôi bạn độc giả ít nhiều bắt gặp cảm xúc của chính mình khi dấn thân vào mối tình đầu.
Nhất Linh đã tận dụng thuật dùng cảnh để tả tình. Những cảnh rất đơn sơ nhưng khắc họa tình cảm của nhân vật.
Cử chỉ bộc lộ yêu đương của nhân vật không hề sỗ sàng và cũng chẳng phức tạp mà nhiều khi chỉ một cái liếc mắt, một câu nói vô tình, bỏ lửng cũng đủ giãi bày những gì tận đáy lòng. Ta hãy đọc đoạn sau đây mà chính Nhất Linh sau này đọc lại Đôi bạn đã tỏ ra đắc ý và dẫn chứng trong tác phẩm Viết và đọc tiểu thuyết viết trong thập niên 60, thì thấy cảnh và tình, tình và ngôn ngữ-cử chỉ đã kết hợp như thế nào khi “đôi bạn” đang yêu có cơ hội gần nhau:
“Ánh nắng trên lá thông lóe ra thành những ngôi sao; tiếng thông reo nghe như tiếng biển xa đều đều không ngớt. Dũng có cái cảm tưởng rằng cái tiếng ấy đã có từ đời kiếp nào rồi nhưng đến nay còn vương lại âm thầm trên lá thông.
Không nghe thấy tiếng Loan và Thảo nói chuyện nữa, Dũng nghiêng mặt quay về phía hai người. Chàng thấp thoáng thấy hai con mắt đen lánh của Loan. Thấy Dũng bắt gặp mình đương nhìn trộm, Loan vội vàng nhắm mắt lại làm như ngủ; song biết Dũng đã trông thấy rồi, nàng lại vội mở mắt ra rồi qua những ngọn lá cỏ rung động trước gió, hai người yên lặng nhìn nhau… Tình yêu hai người vốn đã có từ trước nhưng sao cái phút đầu tiên tỏ ra cho nhau biết ấy lại quan trọng đến thế; không có gì cả mà sao Dũng lại như vừa thấy một sự thay đổi to tát trong đời, hình như tấm ái tình của chàng với Loan chỉ mới có thực, bắt đầu từ phút vừa qua.
Quả tim chàng đập mạnh nhưng lòng chàng thốt nhiên yên tĩnh lạ thường. Khoảng trời ở giữa chàng và Loan hình như không còn nữa, cao lên và rộng mênh mông; chắc không bao giờ Dũng quên được hình dáng một đám mây trắng ngay lúc đó, đang thong thả bay ngang qua, một sự hiển hiện sáng đẹp, linh động trôi êm nhẹ trong sự yên tĩnh của bầu trời và lòng chàng.
Loan nói: Anh yên lặng mà nghe tiếng thông reo… anh có nghe thấy không?
Dũng đáp: Từ nãy tôi vẫn nghe và nghe thấy rõ lắm”.

Ai chẳng thấy khi bước vào tình trường, kẻ si mê thường giàu óc tưởng tượng. Ngay nhà nho Nguyễn Công Trứ cũng từng mô tả xáo trộn trong tâm tư kẻ đang yêu nhớ hình bóng giai nhân ra sao:

Khi đứng khi ngồi khi nói chuyện
Lúc say lúc tỉnh lúc chiêm bao
Trăng soi trước mặt ngờ chân bước
Gió thổi bên tai ngỡ miệng chào

Dũng cũng nòi tình. Óc tưởng tượng của kẻ đang yêu không thiếu nét bi hài. Dù trong lúc đang miễn cưỡng tham dự tuần tế thượng thọ trang nghiêm trong đại gia đình, chung quanh là các bậc gia trưởng chỉ biết trọng hư danh và xóm làng chỉ biết thán phục sự phù hoa, thế mà Dũng đã thả hồn đi nơi khác với bao ý nghĩ khi quỳ lạy như một cái máy:
“Nền trời lúc đó, Dũng thấy như một tấm lụa trong; một con bướm trắng ở vườn sau bay vụt lên cao rồi lẫn vào màu trời. Dũng tự nhiên nghĩ đến một bãi cỏ rộng trên đó có Loan và chàng, hai người cùng đi ngược lên chiều gió;` nàng mặc một tấm áo lụa trắng và gió mát thơm những mùi cỏ đưa tà áo nàng phơ phất chạm vào tay chàng êm như những cánh bướm”.

Tình yêu ở Dũng là tình câm, là tình đơn sơ nhưng sống động và nhân bản nên dễ khiến chúng ta thông cảm:
“Dũng cảm thấy rằng tấm tình yêu của chàng như một ngôi sao nhỏ ở một góc trời chỉ riêng đẹp, riêng quý đối với chàng, chính vì chàng đã chọn nó và không cho ai biết. Chỉ cho một người khác biết, người đó tất ngạc nhiên không hiểu, vì thấy ngôi sao tầm thường không đẹp hơn gì muôn vàn ngôi sao khác vẫn lấp lánh ở trên nền trời từ ngàn xưa đến giờ”.

Có thể nói, kẻ biết yêu, thích văn chương, tìm thấy ở Đôi bạn những gì mình đã nếm trải từ mối tình đầu của mình nhưng dù muốn kể, lại bất lực vì hạn chế về ngôn ngữ và nghệ thuật diễn tả, nay may mắn nhờ được Nhất Linh thay lời